मराठी व्याकरण
१.व्याकरण :
भाषेतील वाक्ये ,वाक्यातील शब्द व त्याच्या परस्परांशी असलेला संबंध ज्या शास्त्रात केला जातो त्यास व्याकरण म्हणतात.
२.वर्ण विचार :
ज्या शब्दाचे पृथक्करण होत नाही त्यास वर्ण म्हणतात.
१.स्वर :ज्या वर्णाचा उच्चार स्वतंत्रपणे पुर्ण होतो त्यास स्वर म्हणतात .
१.ऱ्हस्व स्वर : अ,इ ,उ , ऋ ,लृ .
२.दिर्घ स्वर : आ ,ई ,ऊ,ए , ऐ, ओ ,औ.
३.स्वरादी : ज्या वर्णाचा उच्चार अगोदर स्वराच्या साह्याने होतो त्यास स्वरादी म्हणतात उदा-अं ,आ:
४.सहजतीय स्वर :एकाच उच्चार स्थानातून निघणारे उदा-अ ,आ /इ ,ई /उ ,ऊ .
५.विजातीय स्वर : भिन्न उच्चार स्थानातून निघणारे स्वर उदा-अ ,इ /आ ,ई /अ ,उ .
६.सयुक्त स्वर :दोन स्वर मिळून बनलेले स्वर म्हणजे सयुक्त स्वर होय .
उदा-अ +इ =ऐ , अ +उ =ओ ,अ +ओ =औ .
२.व्यंजन :
ज्या वर्णाचा उच्चार स्वराचे साह्य घेऊन होतो त्यास व्यंजन म्हणतात .
१.महाप्राण व्यंजन : ह ,चे प्राबल्य असते.
२.अल्प प्राण व्यंजन :ह , चे प्राबल्य नसते.
३.स्पर्श व्यंजन :क ,च ,ट , त ,प
४.अंतस्थ व्यंजन :य , र, ल ,व.
५.उष्ण व्यंजन :श ,ष ,स
६.नासिक्य : ड ;, त्र ,ण ,न , म .
३.वर्णाची उच्चार स्थाने :
१.कंठ्य :क , अ,आ.
२.तालव्य :च , इ ,ई ,
३.मूर्धन्य :ट ,र ,स.
४.दंत्य : त , ल ,स
५.ओष्ठ्य :प , उ ,ऊ .
६.अनुनासिक : ड ;, त्र ,ण ,न , म,
७.कंठ तालव्य :ए ,ऐ.
८.कंठ ओष्ठ :ओ ,औ.
९.दान्तोष्ठ : व .
४.वर्णमाला शिकवितांना वापरावयाचे दृक श्राव्य साधने :
१.वर्णमालेच तक्ता वापरणे.
२.शब्द पट्या वापराव्या.
३.चित्राचा वापर करावा –गरुड “ ग ”
४.खादा फलक वापरावा.
५.रेषा ,गोल ,अर्धवर्तुळ ,कमान काढून दाखवणे,
६.रंगीत खडू व रंगीत चित्राचा वापर करणे .
७.विद्यार्थाला वर्णमालेच्या वह्या बाजारातुन उपलब्ध करून देऊन प्रात्यक्षिक देणे.
८.हस्ताक्षर स्पर्धा घेणे.
५.शब्दाच्या जाती :
१.विकारी शब्द : ज्या शब्दाचे लिंग ,वचनं ,बदल होतो त्यास विकारी शब्द म्हणतात.
१.नाम (संज्ञा )व्यक्ती , वस्तु, स्थान ,पदार्थ ,जागा ,
१.व्यक्ती वाचक संज्ञा :सीताराम ,गोपाल.
२.जातीवाचक संज्ञा :गाव , नदी.
३.भाववाचक संज्ञा :लहानपण ,धैर्य.
४.समूह वाचक संज्ञा :भीड ,संघ .
द्रव्य वाचक संज्ञा :पाणी ,सोना
२.सर्वनाम : नामाचा वारंवार उपयोग टाळण्यासाठी
१.पुरुषवाचक सर्वनाम : मी , तु.
२.निश्चय वाचक सर्वनाम : हे ,ते ,त्या ,
३.अनिश्चय वाचक सर्वनाम : कोणी , काही.
४.संबंध वाचक सर्वनाम : जो ,जी ,जे .
५.प्रश्न वाचक सर्वनामे :का ? काय ?
कोठे ? कोण ? कोणाला ?
कोणाचा ? कोणता ? केंव्हा ?किती ?
३.विशेषण : नाम व सर्वनाम बदल अधिक माहिती देणे .
१.गुण वाचक विशेषण :लहान , मोठा , सुंदर ,हुशार .
२.संख्या वाचक विशेषण : एक , दोन.तीन.
३.परिणामवाचक विशेषण : चांगला परिणाम ,वाईट परिणाम .
४.संकेत वाचक विशेषण :हे ,ते .
४.क्रियापद : एखादी क्रिया घडणे .
१.सकर्मक क्रियापद :पाहणे ,खेळणे .
२.अकर्मक क्रियापद : हसणे , रडणे.धावणे ,
३.संयुक्त क्रियापद :आहे , होता , असेल .
२.अविकारी शब्द : ज्या शब्दाचे लिंग ,वचन ,यामध्ये बदल होत नाही त्यास अविकारी शब्द म्हणतात.
१.क्रियाविशेषण : क्रियापदाबद्दल अधिक माहिती देणे .
१.स्थान वाचक क्रियाविशेषण : जेव्हा ,तेव्हा .
२.कालवाचक क्रियाविशेषण :आज , काल .
३.परिणामवाचक क्रियाविशेषण :जास्त , सर्व.
४.रितीवाचक क्रियाविशेषण : अचानक ,हळूहळू ,जोरात .
२.शब्दयोगी अव्यव : नामाला व सर्वनामाला अर्थ बोध होण्यासाठी जोडून येणारा शब्द .स ,ला, ना,ते ,आत , बाहेत ,जवळ ,पुढे .
३.उभयान्वयी अव्यय : दोन किंवा तीन वाक्य एकत्र करणारा शब्द .आणि , पण, परंतु, किंवा .
४.केवळ प्रयोगी अव्यय : आपल्या मनातील विकाराला अभिव्यक्त केले जाणारे शब्द . वाह !, अरे ! , छट !
५.लिंग विचार व वचन विचार :
लिंग विचार :
१.पुल्लिंग –मोर ,विद्वान ,उंट .
२.स्त्रील्लिंग :लांडोर ,विदुषी, सांडणी.
३.नपुसकलिंग : झाड,घर ,पुस्तक .
वाचन विचार :
१.एक वचन: पुस्तक .
२.अनेक वचन : पुस्तके .
३.बहुवचन : आपण,तुम्ही .सारे ,सर्व ,
६.संधी विचार:
१.जगन्नाथ : जगत +नाथ .
२.गुर्वाज्ञा : गुरु +आज्ञा .
३.सुर्याद्य : सूर्य + उदय .
४.लंकेश्वर : लंका + ईश्वर .
५.जलौघ : जल + ओघ .
६.यशोधन : यश + धन .
७.महर्षी : महा +ऋषी .
८.विद्यार्थी : विद्या +अर्थी .
९.सिंहासन : सिंह + आसन .
१०.श्रेयश : श्रेय + यश .
७.समास विचार :
१.तत्पुष समास : गायरान , कुभकर ,अज्ञान, नापसंत, अनादर ,अग्रेसर , मावसभाऊ ,साखरभात .
२.द्वंद समास :
१.इतरेतर द्वंद समास : आणि, व
कृष्णार्जुन =कृष्णा आणि अर्जुन , खरेखोटे =खरे व खोटे.
२.वैकल्पिक द्वंद समास : अथवा ,किंवा ,वा.
जयापजय =जय अथवा पराजय.
यशपयश =यशा अथवा अपयश .
३.समाहार द्वंद समास : वगैरे .
मीठभाकर =चटणी , कांदा , वगैरे.
देवधर्म =पुजा , आज्ञा, वगैरे.
३.दिवगु समास :
१.नऊग्रह : नऊग्रहाचा समूह.
२.पंचपाळे : पाच पाल्याचा समूह.
३.नवरात्र : नऊ रात्रीचा समूह.
४.पंचवटी : पाच नद्याच समूह .
४.बहुब्रूही समाज :
१.पितांबर : पिवळे वस्त्र धारण केले आहे असा तो महादेव .
२.नीलकंठ : नीळा आहे कंठ असतो .
३.गजानन : गजाचे आनंद असतो.
४.भालचंद्र : ज्याच्या शरीरावर भाला असतो.
५.अव्यायी भाव समास :
१.दररोज : प्रत्येक दिवसी .
२.दरवर्षी : प्रत्येक वर्षी .
८.प्रयोग ओळख :
१.मुले विटी दांडू खेळतात : कर्तरी प्रयोग.
२.गवळ्याने गाईला बांधले : भावे.
३.रामाने आंबा खाल्ला : कर्मणी प्रयोग .
४.राजु घरी आहे नाही : कर्तरी प्रयोग .
५.राक्षसाने युद्ध केले : कर्मणी प्रयोग .
६.रामाने रावणास मारले : भावे प्रयोग .
९.वाक्य विचार :
१.अर्थावरून वाक्याचे प्रकार :
१.विधानात्मक वाक्य : मी मराठी वाचतो.
२.प्रश्नार्थक वाक्य : तु मराठी वाचतो ?
३.आज्ञार्थी वाक्य : हिंदी वाचा.
४.उदगार वाचक वाक्य : वाह ! खूप मोठे आहे.
५.नकारात्मक वाक्य : मी गणित वाचत नाही .
६.होकारात्मक वाक्य : मी गणित सोडवतो.
१०.रचनेवरून वाक्याचे प्रकार :
१.सरल (शुद्ध ) वाक्य : मी मराठी वाचतो एक क्रिया.
२.मिश्र वाक्य : एक वाक्य प्रधान दुसरे गौण वाक्य.
उदा-तो म्हणाला कि मी पुस्तक वाचीन.
३.सयुक्त वाक्य : अनेक उपवाक्य असतात.
उदा –राजू शाळेत गेला त्याने शिक्षकास विचारले आणि पेपर सोडायला बसला.
११.काळ विचार :
१.वर्तमान काळ : मी मराठी वाचतो.
२.भूतकाळ : मी मराठी वाचले .
३.भविष्य काळ : मी मराठी वाचीन.
१२.एकूण विरांम् चिन्ह :
१.पुर्ण विरांम् (.) : मी पुस्तक वाचतो.
२.अर्ध विरांम् ( ;) संयुक्त वाक्यात असतो.
३.अल्प विरांम् ( ,) : टिळक ,नेहरू ही चांगली माणसे होती.
४.प्रश्न चिन्ह (?) : तु काय वाचतो ?
५.उदगारवाचक (!) वाह ! काय चांगले गाडी आहे.
६.अवतरण चिन्ह (“ “)(‘ ‘): दादा म्हणाला , “ तुलदास राम भक्त होते ”.
७.संयोग चिन्ह (-) : काम-क्रोध त्याग करावा.
८.निर्देशक चिन्ह (--): आपले दोन शत्रू आहेत --काम आणि क्रोध .
९.कंस () स्वराज्य माझा जन्म सिद्ध हक्क आहे म्हणून मी तो मी मिळवणारच (लोकमान्य टिळक )
१०.द्वी बिंदू : मोर : आपला राष्ट्रीय पक्षी आहे.
११.अधोरेखा (---------- ): चुकीचे ऐकणे म्हणजे .......... होय .(अपश्रवन)
१३.व्याकरणाच्या अध्यापन पध्दती :
१.उदगामी पध्दती : (रॉजर बेकन )
प्रथम उदाहरण देणे नंतर त्यावरून नियम स्पष्ट करणे .विशेषां कडून सामान्यकडे ह्या अध्यापन सूत्राचा वापर केला जातो.
२.अवगामी पद्धती : (आरिस्टोटल )
प्रथम नियम सांगणे व त्यावरून उदाहरण विचार सामान्याकडून विशेषाकडे या अध्यापन सूत्राचा वापर केला जातो.
१.व्याकरण :
भाषेतील वाक्ये ,वाक्यातील शब्द व त्याच्या परस्परांशी असलेला संबंध ज्या शास्त्रात केला जातो त्यास व्याकरण म्हणतात.
२.वर्ण विचार :
ज्या शब्दाचे पृथक्करण होत नाही त्यास वर्ण म्हणतात.
१.स्वर :ज्या वर्णाचा उच्चार स्वतंत्रपणे पुर्ण होतो त्यास स्वर म्हणतात .
१.ऱ्हस्व स्वर : अ,इ ,उ , ऋ ,लृ .
२.दिर्घ स्वर : आ ,ई ,ऊ,ए , ऐ, ओ ,औ.
३.स्वरादी : ज्या वर्णाचा उच्चार अगोदर स्वराच्या साह्याने होतो त्यास स्वरादी म्हणतात उदा-अं ,आ:
४.सहजतीय स्वर :एकाच उच्चार स्थानातून निघणारे उदा-अ ,आ /इ ,ई /उ ,ऊ .
५.विजातीय स्वर : भिन्न उच्चार स्थानातून निघणारे स्वर उदा-अ ,इ /आ ,ई /अ ,उ .
६.सयुक्त स्वर :दोन स्वर मिळून बनलेले स्वर म्हणजे सयुक्त स्वर होय .
उदा-अ +इ =ऐ , अ +उ =ओ ,अ +ओ =औ .
२.व्यंजन :
ज्या वर्णाचा उच्चार स्वराचे साह्य घेऊन होतो त्यास व्यंजन म्हणतात .
१.महाप्राण व्यंजन : ह ,चे प्राबल्य असते.
२.अल्प प्राण व्यंजन :ह , चे प्राबल्य नसते.
३.स्पर्श व्यंजन :क ,च ,ट , त ,प
४.अंतस्थ व्यंजन :य , र, ल ,व.
५.उष्ण व्यंजन :श ,ष ,स
६.नासिक्य : ड ;, त्र ,ण ,न , म .
३.वर्णाची उच्चार स्थाने :
१.कंठ्य :क , अ,आ.
२.तालव्य :च , इ ,ई ,
३.मूर्धन्य :ट ,र ,स.
४.दंत्य : त , ल ,स
५.ओष्ठ्य :प , उ ,ऊ .
६.अनुनासिक : ड ;, त्र ,ण ,न , म,
७.कंठ तालव्य :ए ,ऐ.
८.कंठ ओष्ठ :ओ ,औ.
९.दान्तोष्ठ : व .
४.वर्णमाला शिकवितांना वापरावयाचे दृक श्राव्य साधने :
१.वर्णमालेच तक्ता वापरणे.
२.शब्द पट्या वापराव्या.
३.चित्राचा वापर करावा –गरुड “ ग ”
४.खादा फलक वापरावा.
५.रेषा ,गोल ,अर्धवर्तुळ ,कमान काढून दाखवणे,
६.रंगीत खडू व रंगीत चित्राचा वापर करणे .
७.विद्यार्थाला वर्णमालेच्या वह्या बाजारातुन उपलब्ध करून देऊन प्रात्यक्षिक देणे.
८.हस्ताक्षर स्पर्धा घेणे.
५.शब्दाच्या जाती :
१.विकारी शब्द : ज्या शब्दाचे लिंग ,वचनं ,बदल होतो त्यास विकारी शब्द म्हणतात.
१.नाम (संज्ञा )व्यक्ती , वस्तु, स्थान ,पदार्थ ,जागा ,
१.व्यक्ती वाचक संज्ञा :सीताराम ,गोपाल.
२.जातीवाचक संज्ञा :गाव , नदी.
३.भाववाचक संज्ञा :लहानपण ,धैर्य.
४.समूह वाचक संज्ञा :भीड ,संघ .
द्रव्य वाचक संज्ञा :पाणी ,सोना
२.सर्वनाम : नामाचा वारंवार उपयोग टाळण्यासाठी
१.पुरुषवाचक सर्वनाम : मी , तु.
२.निश्चय वाचक सर्वनाम : हे ,ते ,त्या ,
३.अनिश्चय वाचक सर्वनाम : कोणी , काही.
४.संबंध वाचक सर्वनाम : जो ,जी ,जे .
५.प्रश्न वाचक सर्वनामे :का ? काय ?
कोठे ? कोण ? कोणाला ?
कोणाचा ? कोणता ? केंव्हा ?किती ?
३.विशेषण : नाम व सर्वनाम बदल अधिक माहिती देणे .
१.गुण वाचक विशेषण :लहान , मोठा , सुंदर ,हुशार .
२.संख्या वाचक विशेषण : एक , दोन.तीन.
३.परिणामवाचक विशेषण : चांगला परिणाम ,वाईट परिणाम .
४.संकेत वाचक विशेषण :हे ,ते .
४.क्रियापद : एखादी क्रिया घडणे .
१.सकर्मक क्रियापद :पाहणे ,खेळणे .
२.अकर्मक क्रियापद : हसणे , रडणे.धावणे ,
३.संयुक्त क्रियापद :आहे , होता , असेल .
२.अविकारी शब्द : ज्या शब्दाचे लिंग ,वचन ,यामध्ये बदल होत नाही त्यास अविकारी शब्द म्हणतात.
१.क्रियाविशेषण : क्रियापदाबद्दल अधिक माहिती देणे .
१.स्थान वाचक क्रियाविशेषण : जेव्हा ,तेव्हा .
२.कालवाचक क्रियाविशेषण :आज , काल .
३.परिणामवाचक क्रियाविशेषण :जास्त , सर्व.
४.रितीवाचक क्रियाविशेषण : अचानक ,हळूहळू ,जोरात .
२.शब्दयोगी अव्यव : नामाला व सर्वनामाला अर्थ बोध होण्यासाठी जोडून येणारा शब्द .स ,ला, ना,ते ,आत , बाहेत ,जवळ ,पुढे .
३.उभयान्वयी अव्यय : दोन किंवा तीन वाक्य एकत्र करणारा शब्द .आणि , पण, परंतु, किंवा .
४.केवळ प्रयोगी अव्यय : आपल्या मनातील विकाराला अभिव्यक्त केले जाणारे शब्द . वाह !, अरे ! , छट !
५.लिंग विचार व वचन विचार :
लिंग विचार :
१.पुल्लिंग –मोर ,विद्वान ,उंट .
२.स्त्रील्लिंग :लांडोर ,विदुषी, सांडणी.
३.नपुसकलिंग : झाड,घर ,पुस्तक .
वाचन विचार :
१.एक वचन: पुस्तक .
२.अनेक वचन : पुस्तके .
३.बहुवचन : आपण,तुम्ही .सारे ,सर्व ,
६.संधी विचार:
१.जगन्नाथ : जगत +नाथ .
२.गुर्वाज्ञा : गुरु +आज्ञा .
३.सुर्याद्य : सूर्य + उदय .
४.लंकेश्वर : लंका + ईश्वर .
५.जलौघ : जल + ओघ .
६.यशोधन : यश + धन .
७.महर्षी : महा +ऋषी .
८.विद्यार्थी : विद्या +अर्थी .
९.सिंहासन : सिंह + आसन .
१०.श्रेयश : श्रेय + यश .
७.समास विचार :
१.तत्पुष समास : गायरान , कुभकर ,अज्ञान, नापसंत, अनादर ,अग्रेसर , मावसभाऊ ,साखरभात .
२.द्वंद समास :
१.इतरेतर द्वंद समास : आणि, व
कृष्णार्जुन =कृष्णा आणि अर्जुन , खरेखोटे =खरे व खोटे.
२.वैकल्पिक द्वंद समास : अथवा ,किंवा ,वा.
जयापजय =जय अथवा पराजय.
यशपयश =यशा अथवा अपयश .
३.समाहार द्वंद समास : वगैरे .
मीठभाकर =चटणी , कांदा , वगैरे.
देवधर्म =पुजा , आज्ञा, वगैरे.
३.दिवगु समास :
१.नऊग्रह : नऊग्रहाचा समूह.
२.पंचपाळे : पाच पाल्याचा समूह.
३.नवरात्र : नऊ रात्रीचा समूह.
४.पंचवटी : पाच नद्याच समूह .
४.बहुब्रूही समाज :
१.पितांबर : पिवळे वस्त्र धारण केले आहे असा तो महादेव .
२.नीलकंठ : नीळा आहे कंठ असतो .
३.गजानन : गजाचे आनंद असतो.
४.भालचंद्र : ज्याच्या शरीरावर भाला असतो.
५.अव्यायी भाव समास :
१.दररोज : प्रत्येक दिवसी .
२.दरवर्षी : प्रत्येक वर्षी .
८.प्रयोग ओळख :
१.मुले विटी दांडू खेळतात : कर्तरी प्रयोग.
२.गवळ्याने गाईला बांधले : भावे.
३.रामाने आंबा खाल्ला : कर्मणी प्रयोग .
४.राजु घरी आहे नाही : कर्तरी प्रयोग .
५.राक्षसाने युद्ध केले : कर्मणी प्रयोग .
६.रामाने रावणास मारले : भावे प्रयोग .
९.वाक्य विचार :
१.अर्थावरून वाक्याचे प्रकार :
१.विधानात्मक वाक्य : मी मराठी वाचतो.
२.प्रश्नार्थक वाक्य : तु मराठी वाचतो ?
३.आज्ञार्थी वाक्य : हिंदी वाचा.
४.उदगार वाचक वाक्य : वाह ! खूप मोठे आहे.
५.नकारात्मक वाक्य : मी गणित वाचत नाही .
६.होकारात्मक वाक्य : मी गणित सोडवतो.
१०.रचनेवरून वाक्याचे प्रकार :
१.सरल (शुद्ध ) वाक्य : मी मराठी वाचतो एक क्रिया.
२.मिश्र वाक्य : एक वाक्य प्रधान दुसरे गौण वाक्य.
उदा-तो म्हणाला कि मी पुस्तक वाचीन.
३.सयुक्त वाक्य : अनेक उपवाक्य असतात.
उदा –राजू शाळेत गेला त्याने शिक्षकास विचारले आणि पेपर सोडायला बसला.
११.काळ विचार :
१.वर्तमान काळ : मी मराठी वाचतो.
२.भूतकाळ : मी मराठी वाचले .
३.भविष्य काळ : मी मराठी वाचीन.
१२.एकूण विरांम् चिन्ह :
१.पुर्ण विरांम् (.) : मी पुस्तक वाचतो.
२.अर्ध विरांम् ( ;) संयुक्त वाक्यात असतो.
३.अल्प विरांम् ( ,) : टिळक ,नेहरू ही चांगली माणसे होती.
४.प्रश्न चिन्ह (?) : तु काय वाचतो ?
५.उदगारवाचक (!) वाह ! काय चांगले गाडी आहे.
६.अवतरण चिन्ह (“ “)(‘ ‘): दादा म्हणाला , “ तुलदास राम भक्त होते ”.
७.संयोग चिन्ह (-) : काम-क्रोध त्याग करावा.
८.निर्देशक चिन्ह (--): आपले दोन शत्रू आहेत --काम आणि क्रोध .
९.कंस () स्वराज्य माझा जन्म सिद्ध हक्क आहे म्हणून मी तो मी मिळवणारच (लोकमान्य टिळक )
१०.द्वी बिंदू : मोर : आपला राष्ट्रीय पक्षी आहे.
११.अधोरेखा (---------- ): चुकीचे ऐकणे म्हणजे .......... होय .(अपश्रवन)
१३.व्याकरणाच्या अध्यापन पध्दती :
१.उदगामी पध्दती : (रॉजर बेकन )
प्रथम उदाहरण देणे नंतर त्यावरून नियम स्पष्ट करणे .विशेषां कडून सामान्यकडे ह्या अध्यापन सूत्राचा वापर केला जातो.
२.अवगामी पद्धती : (आरिस्टोटल )
प्रथम नियम सांगणे व त्यावरून उदाहरण विचार सामान्याकडून विशेषाकडे या अध्यापन सूत्राचा वापर केला जातो.
